Blog

Jenaplanonderwijs: de gemeenschap centraal

Interieur Jenaplanschool Gorkum
JENAPLANONDERWIJS: DE GEMEENSCHAP CENTRAAL 20/11/2023

Heterogene stamgroepen, wereldoriëntatie als hart van het onderwijs, meer ruimte om keuzes te maken: het kenmerkt Jenaplanonderwijs. Wat betekent dit voor de leerkrachten? En hoe vertaal je deze visie naar het interieur en de materialen? Andy Vos, directeur Jenaplanschool St. Franciscus: “De bagage die wij meegeven gaat verder dan rekenen, taal en spelling. Kinderen zijn verantwoordelijk voor zichzelf én hun omgeving, dus ook voor die ander.”

Jenaplanonderwijs is gebaseerd op de visie van hoogleraar opvoedingswetenschap Peter Petersen, waar bij de gemeenschap centraal staat. Leren ontstaat in liefde, in verbinding en vanuit verwondering. De klas is een stamgroep waaraan ieder kind een persoonlijke bijdrage levert. Andy: “Ik vraag wel eens aan mensen die hier op bezoek komen of ze het kunnen zien of voelen dat wij een Jenaplanschool zijn. Het antwoord is vaak ja en dat komt vooral door het gedrag van de kinderen. Zij begroeten bezoekers bijvoorbeeld en vragen; kan ik u helpen?”

WO als hart van het onderwijs

Wereldoriëntatie is het hart van jenaplanonderwijs. “Via wereldoriëntatie bieden we lesstof in samenhang aan en leren kinderen hoe je wereldburger bent. Dat uit zich in allerlei principes. Is er een conflict? We maken het bespreekbaar. Is een kind boos of verdrietig? We accepteren dat dit erbij hoort en kijken naar wat een kind nodig heeft om hiermee om te gaan. We werken thematisch, een thema vormt de rode draad voor alle vormingsgebieden. Het onderwijs wordt op de werkelijkheid betrokken, kinderen gaan het ervaren en doen. Gaat het over bloemen en platen? Dan gaan we naar een kweker. In de onderbouw ging het over lente, dus hadden we een kip in de klas. Hoe ziet een kip eruit? Hoe werkt dat met die eieren? Bij de bovenbouw ging het over wereldwijd geloven. We gingen naar een Moskee, Synagoge en een kerk. We werken vanuit nieuwsgierigheid. Kinderen stellen vooral veel vragen, zo leren ze elkaar en de wereld begrijpen.”

Spreken, spelen, werken & vieren

Er zijn 4 basisactiviteiten binnen Jenaplanonderwijs: samen spreken, spelen, werken en vieren. “Dat zie je de hele dag en week terug. Het gesprek komt bijvoorbeeld terug in kringgesprek, presentatie en dialoog. We starten in de kring en door de dag heen blijven we hier in gesprek over wat je leert en vindt. Je leert discussiëren, luisteren en problemen oplossen. Spel is heel belangrijk voor de ontwikkeling van kinderen. We hebben een rijke leeromgeving met grote hoeken. Je leert in spel construeren, expressie en sociale vaardigheden. We betrekken ook rekenen en taal bij het spel. Het voordeel is dat bij spel de boog niet zo gespannen hoeft te staan, terwijl je er wel veel van leert. Bij een viering kun je denken aan feesten, maar ook een afsluiting van een thema, week of een leuke of verdrietige gebeurtenis kan aanleiding voor een viering zijn. Kinderen leren zichzelf en de ander beter kennen, ze leren naar elkaar te luisteren, respect te hebben en uiting te geven aan gevoelens.”

De kracht van stamgroepen

De school heeft heterogenen stamgroepen met verschillende leeftijden en niveaus. Dit wordt ingegeven door de visie. “We hebben dus altijd meerdere groepen, ongeacht het aantal kinderen. Samen is een basiskenmerk. We maken gebruik van de kracht van stamgroepen. Kinderen werken veel samen in groepjes, ze maken gebruik van elkaars talenten en zijn, meer dan in regulier onderwijs, op elkaar gericht. Met vragen stappen ze bijvoorbeeld op hun maatje af of op een ander kind dat er goed in is. Een kind uit de bovenbouw helpt een kind uit de onderbouw met lezen. Valt er een kind? Dan lossen ze het samen op. Kinderen die later instromen zijn meer op de volwassenen gericht. Als leerkracht moet je heel goed kunnen observeren. Ik zeg wel eens; een goede leerkracht op een Jenaplanschool lijkt lui, want hij blijft zitten. Hij geeft geen antwoorden, maar stimuleert kinderen om zelf het antwoord te zoeken en licht toe waar nodig. Denk aan het geven van instructie. Als je voor alle vakken voor alle kinderen instructies wilt geven, dan ben je net een instructiemachine. Wat als je eerst een 5-woordendictee doet en dan bepaalt welke kinderen er nog instructie nodig hebben? Dan geef je 1 keer een goede instructie, die vervolgens waar nodig door kinderen die het beheersen nog een keer wordt herhaald.”

Keuzevrijheid

“Er wordt wel eens gedacht dat hier alles mag, maar zo zit het niet. Die opties zijn ruimer dan je vaak in het reguliere onderwijs ziet. Daar doen alle kinderen bijvoorbeeld opdracht 1 t/m 4 en kinderen die het goed beheersen doen alleen opdracht 1 en 2. Kinderen krijgen bij jenaplanonderwijs meer vrijheid, om keuzes te maken en te werken aan doelen. Ze kiezen het moment en de plek. Een instructie kan verplicht zijn voor een kind, omdat we zien dat het kind dit nog niet beheerst. Maar het kan ook een keuze zijn. We kijken goed naar het kind en zijn in gesprek. Kun je dit zelf? Heb je uitleg nodig? Dit gesprek is heel belangrijk, vanaf groep 3 bereiden we de oudergesprekken zelfs voor met het kind.”

Interieur

Het interieur van een jenaplanschool heeft de sfeer van een minisamenleving. “Dat moet je voelen als je binnenkomt, zie het als een woonkamer. Deels wordt dit gevormd door de kinderen. Heeft een stamgroep behoefte aan een kleed of planten? Dan komt dat er.”
  • Er is een centraal middenplein met een podium voor vieringen. In de gemeenschappelijke ruimtes zie je veel verschillende multifunctionele werkplekken, zoals hoge en lage tafels, zithoekjes en instructietafels.
  • Kasten zijn open en toegankelijk. Kinderen kunnen dus overal bij. Heb je een potlood nodig? Dan pak je dat. “Omdat we willen dat kinderen dit zelf doen, heeft het geen zin om spullen achter slot en grendel in een magazijn te zetten.”
  • Elke stamgroep heeft een lokaal. In het lokaal nemen de instructieplek en de kring een belangrijke plek in.
  • Materialen zijn gerelateerd aan de echte wereld. “Dat is niet uitsluitend natuurlijk materiaal, de nadruk ligt op materialen die passen bij het thema. Zo staat er bijvoorbeeld een senseo apparaat in de huishoek. Ik denk dat die het nog doet ook. Je ziet ook echte lepels en stenen mokken. Er valt wel eens iets stuk, dat gebeurt in het echte leven ook. In de bouwhoek liggen echte planken, stenen, boomstamschijven en dennenappels.”
  • Ook buitenruimte sluit aan op de visie. “Natuur doet iets met kinderen, het geeft ruimte om zelf tot spel te komen. Heb je alleen speeltoestellen en tegels, dan dwing je kinderen tot specifiek spel.”

Instructieplek in eigen stijl

“Dit jaar nemen we een paar maanden de tijd om te bedenken hoe het interieur van onze lokalen eruit moet zien. Nu staan er vooral tafels en stoelen, maar we hebben niet voor elk kind een eigen plek nodig. De vorm volgt de functie: hoe willen we hier werken? Wat is er dan nodig? Dat gaan we samen met de kinderen uitvinden. Dat wordt ook een uitdaging, onze vraag wijkt af van een standaard inrichting met 30 leerlingsets per lokaal. Waar ik aan denk? Veel minder tafels, bankjes met opbergruimte voor de kringen en voor elke stamgroep een instructieplek in hun eigen stijl. Bijvoorbeeld een ronde tafel met grote lampenkappen erboven of een stoere houten tafel met kleurrijk kleed.”

Onderwijs & resultaten

Is jenaplanonderwijs beter dan het onderwijs op een reguliere basisschool? “Ik zie het vooral als een andere manier van onderwijs geven. Hoe kijk je tegen de ontwikkeling van kinderen aan en hoe sluit je daarbij aan? Dat, samen met blijvende onderwijsvernieuwing, zou het uitgangspunt moeten zijn. Ik heb zelf op een reguliere basisschool gezeten, daar had ik het naar mijn zin. Onderwijs is afhankelijk van de groep en de leerkracht.” De focus binnen primair onderwijs ligt vaak op leerresultaten. Er wordt soms een spanningsveld gevoeld tussen Jenaplanonderwijs en inspectie. “Er wordt op dit moment een beperkt deel van ons onderwijs gemeten. De bagage die wij kinderen meegeven, gaat verder dan taal, lezen en rekenen. Een voorbeeld: je kunt kinderen een toets voorleggen waarbij ze moeten aangeven of het om een oorzaak, gevolg of argument gaat. Je kunt het ze ook laten ervaren door het praktisch toe te passen. Zo stelden wij met kinderen uit de bovenbouw vragen aan een Imam. Ze leren respectvol zijn, beargumenteren en begrip opbrengen. Ze weten het dus niet alleen, ze kunnen het ook in het ‘echte leven’. Dat is een opbrengst die als kwaliteit van de school gemeten zou mogen worden. We weten wat ons onderwijs brengt: zelfstandige kinderen, die kunnen samenwerken, in gesprek gaan en zelf keuzes kunnen maken.”

Over Andy

Andy Vos is al 14 jaar als stamgroepleider, teamleider en directeur verbonden aan de Jenaplanschool St. Franciscus. Hij studeerde aan de PABO in Zwolle, waar hij zich specialiseerde in Jenaplanonderwijs en diverse stages liep op Jenaplanscholen. Andy is regioleider van de Nederlandse Jenaplan Vereniging en lid van Jenaplan Jong. Jenaplan Jong brengt de essentie van Jenaplanonderwijs over met onder meer conferenties, workshops en voorlichting in de vorm van podcasts, inspiratiedagen en social mediacampagnes.

Over Jenaplanschool Gorinchem

De prachtige plaatjes maakten wij bij Jenaplanschool Gorinchem, waar directeur Kiki van Steenis en haar team ons gastvrij ontvingen. Jenaplanschool Gorinchem bestaat dit jaar 40 jaar en wordt gezien als een visitekaartje: zo ziet het interieur van een Jenaplanschool eruit! De lokalen ogen én voelen als huiskamers die telkens heel persoonlijk ingericht zijn voor stamgroepen die uit 2 leerjaren bestaan. Elke week wordt samen met de 270 kinderen en stamgroepleiders geopend en afgesloten in ‘de kuil’, letterlijk het middelpunt van de school.

Jenaplanonderwijs

Jenaplanonderwijs is gebaseerd op de visie van hoogleraar opvoedingswetenschap Peter Petersen. Aan zijn opleiding in Jena was een oefenschool verbonden, waar hij zijn visie ontwikkelde. Centraal in Jenaplanonderwijs staat de gemeenschap waarin iedereen ertoe doet, de kinderen, ouders en stamgroepleiders. De kring is belangrijk voor het overleg over ontdekkingen, vragen en verwondering, maar ook leerinhoud. Wereldoriëntatie is het hart van het jenaplan. De leerstof wordt in samenhang aangeboden zodat kinderen zich bewust worden van de verbanden tussen leerstof en wereld. Meer inspiratie? Lees verder op Hetkanvoorhetkind.nl. Een bron van kennis over Jenaplanonderwijs van Ingrid Nagtzaam en Anite van Ooijen. HetKan! biedt stamgroepleiders en leidinggevenden inzicht, tools en inspiratie om door te pakken in de dagelijkse praktijk.

Meer onderwijsvernieuwing

Deze blog maakt onderdeel uit van een serie over onderwijsvernieuwing. Telkens kijken we wat een onderwijsvorm betekent voor het interieur van een school en het gebruik van materiaal. Benieuwd hoe wij visie vertalen naar inrichting? Kijk eens bij onze projecten in het onderwijs.

Volgende lezen

Van visie naar interieur FloreoKids
Koopjes: jij blij, wij blij